Nawigator

Strona główna

Katalog

Reklamy

Artykuł

Andrzej Lebiedowicz

Zeznanie świadka w postępowaniu karnym

Wstęp

Pomimo dynamicznego rozwoju nauki i techniki, a wraz z nią kryminalistyki, dowody osobowe, a wśród nich świadkowie w dalszym ciągu stanowią najważniejsze źródła informacji o czynie zabronionym. Świadek, w odróżnieniu od podejrzanego (który może kłamać, nie ma obowiązku dostarczania dowodów obciążających) jest zobligowany do złożenia zeznań na żądanie organu procesowego w sposób zapewniający realizację w postępowaniu karnym zasady prawdy materialnej, a więc zarazem szczerych i prawdziwych. Jest to obowiązek nie tylko procesowy, ale także obywatelski, gdyż przyczynia się do budowy społeczeństwa obywatelskiego, opartego o zasady praworządności i legalizmu. Dialog toczący się pomiędzy świadkiem, a przedstawicielami organów wymiaru sprawiedliwości oraz organów ścigania ma doniosłe znaczenie psychologiczne i prawne, gdyż z jednej strony służy do poznania prawdy na dany temat, a z drugiej strony pozwala budować u indagowanego świadomość prawną, a wraz z nią poszanowanie dla norm prawnych, ukazuje mechanizmy funkcjonowania poszczególnych ogniw aparatu "trzeciej" władzy w procesie stosowania prawa.

Zeznanie świadka w aspekcie psychologicznym

Kwestią zeznań świadka zajmuje się psychologia sądowa, która posługuje się specyficzną siatką pojęciową. Już słynny Hans Gross - austriacki sędzia śledczy w pracy pt. "Kryminalpsychologie", która ukazała się w 1898 roku, zawarł rozdział poświęcony kwestii zeznań świadków, wraz ze szczególnym uwzględnieniem kwestii możliwości oceny wiarygodności tychże zeznań [1].

Przedmiot zeznań przechodzi przez trzy etapy:

poznawanie określonego wycinka rzeczywistości, na okoliczność którego będzie zeznawał przyszły świadek,
zapamiętanie materiału przyswojonego sobie w procesie poznania, a następnie przechowanie go w pamięci,
odtwarzanie zapamiętanego materiału w procesie przesłuchania.

Proces poznawania rzeczywistości odbywa się poprzez zmysłowy odbiór wrażeń oraz czynienie spostrzeżeń, przy czym na płaszczyźnie formułowania zeznań największe znaczenie przypisuje się wrażeniom wzrokowym oraz słuchowym. Warunkiem, by wrażenie zostało odebrane jest to, by wywołujący je bodziec był silny w stopniu dostatecznym [2].

Spostrzeganie jest to złożony układ procesów, w oparciu o który powstaje u człowieka subiektywny obraz rzeczywistości, który jest nazywany spostrzeżeniem [3]. Sam proces spostrzegania może przebiegać na dwóch płaszczyznach:

sensomotorycznej (czuciowo-ruchowej), polegającej na spostrzeganiu pewnych określonych całości przestrzenno-czasowych, jak brył, dźwięków, plam;
semantyczno-operacyjnej (znaczeniowo-czynnościowej), która polega na spostrzeganiu przedmiotów, osób, rzeczy, zdarzeń, sytuacji [3].

.
Istotne znaczenie w procesie komunikacji odgrywa mowa, stanowiąca przedmiot psycholingwistyki, która pełni także funkcję ekspresyjną, pozwala poprzez odpowiedni ton głosu wyrazić emocje towarzyszące przekazowi określonej informacji.

Samo spostrzeganie u człowieka podlega procesom organizacji (porządkowania) oraz selekcji (wyodrębniania), gdyż człowiek nie rejestruje wszystkich bodźców, jakie do niego docierają, a wyłącznie te, które mają dla niego z uwagi na pewne powody znaczenie. Człowiek ma skłonność do wyodrębniania z zespołu wrażeń bodźce, do których przywiązuje wagę [4]. Spostrzeganie jest uzależnione od doświadczenia podmiotu dokonującego spostrzeżeń, jego zainteresowań, nabytej wiedzy oraz nastawień, zaś przedmiotowa zależność nosi nazwę apercepcji. O jakości spostrzeżeń decyduje także spostrzegawczość, rozumiana jako zdolność do wyróżnienia w podlegającemu postrzeganiu zjawisku lub przedmiocie cech [5].

Z kolei uwaga jest zdolnością podmiotu do skupiania procesów spostrzeżeniowych na określonym przedmiocie. Uwagę znacząco warunkują cechy osobnicze, zainteresowania, wiek, płeć. Można ją podzielić na:

uwagę mimowolną - sprowadza się wówczas do koncentracji percepcji przez właściwości bodźców, przez siłę bodźca, która jest niezależna od woli podmiotu,
uwagę dowolną - polega na koncentracji postrzegania w oparciu o świadomy zamiar oraz wysiłek podmiotu dokonującego poznania [5].

Zapamiętywanie w znaczeniu psychologicznym, to nie tylko przyswajanie informacji, ale także jej przechowywanie i odtwarzanie. Zapamiętywanie właściwe polega na przyswajaniu sobie konkretnych informacji i może przebiegać w sposób zarówno zamierzony i uświadomiony (np. w ramach uczenia się), jak też w sposób nieuświadomiony i przypadkowy. Z kolei w ramach kolejnej fazy procesu pamięciowego - przechowywania materiału, dochodzi do nieuchronnego zniekształcania śladów pamięciowych oraz ich zacierania, co obrazuje krzywa zapominania, która na początku gwałtownie spada, by już później obniżać się stopniowo i powoli. Sam proces zapominania rozpoczyna swój bieg już natychmiast po zapamiętaniu. W toku odtwarzania proces ten może przybrać zarówno postać prezentowania przyswojonych informacji, jak też rozpoznawania. Procesem blokującym przypominanie jest tzw. represja, czyli wyparcie. Kwestie, które wzbudzają uczucie lęku lub wstydu są zazwyczaj wypierane do sfery podświadomości. W ramach poruszanych zagadnień zasadnym jest odwołać się dodatkowo do pojęć: reminiscencji, interferencji proaktywnej oraz interferencji retroaktywnej. Reminiscencja określana także potocznie mianem olśnienia, polega na tym, iż osoba nią doświadczona przypomina sobie - bez dodatkowych powtórzeń - materiał, który w przeszłości zapomniała i nie został on odtworzony. Interferencja retroaktywna to obniżenie możliwości przechowywania danego materiału z uwagi na późniejsze przyswojenie sobie jakiegoś innego materiału, zaś interferencja proaktywna sprowadza się do zmniejszenia się zdolności do przechowania materiału później przyswojonego z powodu uprzedniego przyswojenia innego materiału [6].

Pamięć może przybrać wymiar:

pamięci mechanicznej (niezależnej od rozumienia materiału podlegającego zapamiętywaniu),
pamięci logicznej (opierającej się na rozumieniu pojęć oraz terminów pojawiających się na płaszczyźnie materiału zapamiętywanego, rozróżnianiu zachodzących pomiędzy nimi interakcji).

Mogą ją charakteryzować takie cechy jak: szybkość zapamiętywania, trwałość, wierność zapamiętywania, gotowość od odtwarzania [7].

Myślenie jest to łańcuch operacji, z wykorzystaniem którego przetwarzamy informacje, definiowane jako treści zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach oraz pojęciach. Myślenie jako czynność psychiczna obejmuje różnorodne procesy, takie jak: planowanie, projektowanie, przewidywanie, rozumienie, odkrywanie, wnioskowanie, czy ocenianie. W oparciu o proces myślenia człowiek styka się z rzeczywistością, poznaje ją, kreuje plany oraz projekty, odkrywa, a także tworzy oceny i konkluzje. Myślenie stworzyło: naukę, technikę, architekturę, itp. Tak naprawdę myślenie sprowadza się do przetwarzania informacji. Wyróżniamy dwa rodzaje myślenia:

myślenie sensoryczno-motoryczne (myślenie przedmiotowe, konkretne),
myślenie pojęciowe (myślenie abstrakcyjne) [8].

Myślenie może przybrać postać analizy lub syntezy, może być produktywne (twórcze, kreatywne) lub reproduktywne (odtwórcze) [9].

Jeśli zaś chodzi o sam problem wiarygodności zeznań świadka, to można go rozpatrywać poprzez pryzmat czterech hipotez, gdy świadek:

nie kłamie i nie myli się,
nie kłamie, ale myli się,
kłamie, lecz myli się,
kłamie, ale nie myli się.

Przedmiotowy podział wprowadzony przez matematyka i filozofa Pierrea Laplacea w 1814 roku (zawarty w pracy na temat teorii prawdopodobieństwa) jest aktualny do czasów współczesnych. Najbardziej pożądanym efektem przesłuchania są oczywiście zeznania szczere i prawdziwe. Kluczowym elementem dialogu prowadzonego pomiędzy przesłuchiwanym i przesłuchującym są właściwie zadane, precyzyjne, pytania, jako stymulator komunikacji interpersonalnej. M. Lipczyńska wprowadziła podział pytań na:

pytania niedozwolone (np. sugerujące odpowiedź),
pytania dozwolone, wśród których wyróżniła podgrupy:

Z kolei I. Hunter, biorąc pod uwagę kwestię konstrukcji pytań stawianych świadkom w powiązaniu z zawartym w nim stopniem naprowadzania, ewentualnie sugestywność zauważył:

pytania determinujące,
pytania całkowicie rozłączne,
pytania częściowo rozłączne,
pytania wyczekujące,
pytania implikujące,
różnego rodzaju pytania konsekutywne, stosowane w celu wzmocnienia sugestii ulokowanej w zdaniu podrzędnym [11].

Jednym z największych zagrożeń, jakie niesie ze sobą przesłuchanie świadka, jest sugestia rozumiana jako poddawanie osobie indagowanej sądów, wpływanie na uczucia, myślenie, wolę, czyny drugiego człowieka, a nawet na spostrzeżenia. Najbardziej podatne na sugestię są dzieci, później sugestywność stale maleje, aż do osiągnięcia starości, kiedy z uwagi na uzależnienie się od otoczenia następuje nawrót skłonności do ulegania wpływom otoczenia [12].

Kolejną kwestią wymagającą omówienia jest problematyka metodologii przesłuchań świadków. Wyróżnia się trzy metody przesłuchania świadków:

metodę spontanicznej relacji (SR) - w ramach której świadkowi umożliwia się swobodne wypowiedzenie w granicach zakreślonych celem przesłuchania, poprzestając wyłącznie na zadawaniu pytań ogólnych (typu: "co świadkowi wiadomo w sprawie ?"), zaś w oparciu o uzyskany w taki sposób materiał możliwe jest przekonanie się o skali wiedzy świadka na dany temat, rozległości tego zasobu informacji, co pozwoli na dalszym etapie formułować pytania szczegółowe i konkretne,
metodę pytań ukierunkowanych (PU) - w trakcie której obie strony dialogu procesowego skupiają się na konkretnym fragmencie rekonstruowanego zdarzenia, na tym etapie organ procesowy przejmuje wyraźną inicjatywę, ukierunkowuje przesłuchanie by uzyskać bardziej dokładne dane na temat faktów i okoliczności stanowiących przedmiot jego zainteresowania,
metodę badania krzyżowego - cross-examination (CE) - stosowaną w krajach anglosaskich, która polega na bezpośrednim zadawaniu pytań osobie przesłuchiwanej, przy wykorzystaniu różnych zabiegów psychologicznych (w ramach których modyfikuje się pytania i zadaje je z dwóch różnych punktów widzenia) ukierunkowanych na wykrycie wszelkich niekonsekwencji w poprzednich zeznaniach świadka [13].

Prof. Hanusek wprowadził podział na pięć etapów przesłuchania: fazę zapoznawczo-orientacyjną, czynności wstępne, etap zeznań spontanicznych, etap pytań szczegółowych i odpowiedzi oraz etap czynności końcowych [14].

Psychologia zeznań zakłada, iż najbardziej wartościowym momentem na przeprowadzenie czynności przesłuchania jest okres od 2-3 do 7-8 dni po zdarzeniu. Po tym czasie proces zapominania może w sposób istotny zubożyć wiedzę świadka na temat zdarzenia znajdującego się w zainteresowaniu organów procesowych.

O wiele bardziej bogata jest metodologia przesłuchania podejrzanego. W swoistym pojedynku pomiędzy śledczym, a podejrzanym zastosowanie znaleźć może: metoda kumulatywnego ujawniania dowodów, metoda selektywnego ujawnienia dowodów, metoda perswazji, metoda stymulowania i wykorzystania stanów emocjonalnych, metoda reductio ad absurdum, metoda wykorzystywania informacji o podejrzanym, metoda szczegółowych pytań, metoda wykorzystywania antagonizmów pomiędzy współpodejrzanymi, metoda pytań krzyżowych, metoda ujawnienia motywu [15].

Zeznanie świadka w aspekcie prawnym

Zgodnie z art. 177 § 1 kpk każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Przesłuchanie świadka można też przeprowadzić na odległość przy zastosowaniu urządzeń technicznych, które umożliwiają przeprowadzenie tej czynności bez konieczności jednoczesnej obecności w jednym miejscu przesłuchującego i przesłuchiwanego, z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu oraz dźwięku. Kodeks postępowania karnego w art. 177 § 2 dopuszcza także przesłuchanie świadka w miejscu jego pobytu, jeżeli nie może się on stawić z powodu choroby, kalectwa lub innej nie dającej się pokonać przeszkody. Ściśle współgra z nim art. 396 § 2 kpk, który zakłada iż sąd może zlecić przesłuchanie świadka sędziemu wyznaczonemu ze swego składu lub sądowi wezwanemu, w którego okręgu świadek przebywa, jeśli świadek nie stawił się z powodu przeszkód zbyt trudnych do usunięcia.

Przepisy prawa wprowadzają ścisłe, bezwzględne zakazy dowodowe. Zgodnie bowiem z art. 178 kpk, jako świadków nie wolno przesłuchiwać:

obrońcę podejrzanego lub adwokata, który działa na podstawie art. 245 § kpk (obrońca zatrzymanego), co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę swojego mocodawcy,
duchownego, co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi.

Szereg osób w państwie jest związanych obowiązkiem dochowania tajemnicy państwowej. Klasyfikacja informacji niejawnych została uregulowana w art. 5 ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 roku o ochronie informacji niejawnych (patrz tabela).

Art. 5.
1. Informacjom niejawnym nadaje się klauzulę "ściśle tajne", jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje wyjątkowo poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:

2. Informacjom niejawnym nadaje się klauzulę "tajne", jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:

3. Informacjom niejawnym nadaje się klauzulę "poufne", jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:

4. Informacjom niejawnym nadaje się klauzulę "zastrzeżone", jeżeli nie nadano im wyższej klauzuli tajności, a ich nieuprawnione ujawnienie może mieć szkodliwy wpływ na wykonywanie przez organy władzy publicznej lub inne jednostki organizacyjne zadań w zakresie obrony narodowej, polityki zagranicznej, bezpieczeństwa publicznego, przestrzegania praw i wolności obywateli, wymiaru sprawiedliwości albo interesów ekonomicznych Rzeczypospolitej Polskiej.

5. Informacje niejawne przekazane przez organizacje międzynarodowe lub inne państwa na podstawie umów międzynarodowych oznacza się polskim odpowiednikiem posiadanej klauzuli tajności.

Osoby, na które rozciąga się obowiązek zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności najwyższego szczebla, tj. "tajne", "ściśle tajne", można przesłuchać co do okoliczności, na które rozciąga się tenże obowiązek, tylko jeżeli dojdzie do zwolnienia tych osób z tajemnicy przez uprawniony organ przełożony. Procedura karna dopuszcza możliwość odmowy udzielenia zwolnienia, w sytuacji gdy złożenie zeznań mogłoby wyrządzić poważną szkodę państwu. Organem uprawnionym do zwrócenia się do właściwego naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie świadka od obowiązku zachowania tajemnicy jest sąd lub prokurator. Także osoby, które są zobowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności "zastrzeżone" lub "poufne", względnie tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić złożenia zeznań na te okoliczności, na które ten obowiązek się rozciąga. Sąd lub prokurator może zwolnić te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy. W art. 180 §2 kpk wskazano kilka szczególnych rodzajów tworzących zamknięty katalog tajemnic: notarialną, adwokacką, rady prawnego, doradcy podatkowego, lekarską, dziennikarską, statystyczną. Osoby, które są zobowiązane do jej zachowania, mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnica, tylko wówczas gdy zadecyduje o tym sąd, jeśli okoliczność nie może zostać ustalona na podstawie innego dowodu oraz gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości.

Jeżeli konieczność zwolnienia z tajemnicy określonej w art. 180 §2 kpk, pojawi się na etapie postępowania przygotowawczego, w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu, w którym nie biorą udziału strony. Sąd jest związany terminem 7-dniowym od daty doręczenia wniosku prokuratora. Nadto na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

Zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć tych danych, które pozwalają na zidentyfikowanie autora materiału prasowego, listu do redakcji, względnie innego materiału o takim charakterze, jak też pozwalają na identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych, względnie przekazanych do opublikowania, w sytuacji gdy osoby te zastrzegły sobie nieujawnianie przedmiotowych danych. Niniejsza regulacja wobec tajemnicy dziennikarskiej nie obowiązuje jednak, w sytuacji gdy informacja prasowa dotyczy przestępstwa określonego w art. 240 §1 kk (nakładającego obowiązek denuncjacji o najpoważniejszych przestępstwach). Z kolei odmowa ujawnienia przez dziennikarza tych danych pozwalających zidentyfikować autora informacji prasowej, nie uchyla odpowiedzialności (dziennikarza) za przestępstwo, którego się dopuścił, publikując informację.

Kwestia tajemnicy lekarskiej została uregulowana w ustawie z dnia 5 grudnia 1996 roku o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Wyjątki przewidziano w art. 40 ust. 2 przedmiotowej ustawy (patrz tabela).

Art. 40.
1. Lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu.

2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się, gdy:

2a. W sytuacjach, o których mowa w ust. 2, ujawnienie tajemnicy może nastąpić wyłącznie w niezbędnym zakresie.

3. Lekarz, z zastrzeżeniem sytuacji, o których mowa w ust. 2 pkt. 1-5, jest związany tajemnicą również po śmierci pacjenta.

4. Lekarz nie może podać do publicznej wiadomości danych umożliwiających identyfikację pacjenta bez jego zgody.

Z kolei tajemnica psychiatryczna jako kwalifikowana tajemnica lekarska [15] została uregulowana wraz z odstępstwami od niej w art. 50 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego.

Art. 50.
1. Osoby wykonujące czynności wynikające z niniejszej ustawy są obowiązane do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym powezmą wiadomość w związku z wykonywaniem tych czynności, stosownie do odrębnych przepisów, a nadto z zachowaniem przepisów niniejszego rozdziału.

2. Od obowiązku zachowania tajemnicy osoba wymieniona w ust. 1 jest zwolniona w stosunku do:

Rozważając kwestię tajemnicy lekarskiej nie sposób jest się odnieść do tajemnicy pacjenta uregulowanej w ustawie z dnia 6 listopada 2008 roku o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Obowiązek zachowania tajemnicy pacjenta ma charakter względny [17]. Odstępstwo od prawa pacjenta do tajemnicy informacji z nim związanych zostało przewidziane w art. 14 w/w ustawy (patrz tabela).

Art. 13.
Pacjent ma prawo do zachowania w tajemnicy przez osoby wykonujące zawód medyczny, w tym udzielające mu świadczeń zdrowotnych, informacji z nim związanych, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu medycznego.

Art. 14.
1. W celu realizacji prawa, o którym mowa w art. 13, osoby wykonujące zawód medyczny są obowiązane zachować w tajemnicy informacje związane z pacjentem, w szczególności ze stanem zdrowia pacjenta.

2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się, w przypadku gdy:

2a. Przepisu ust. 1 nie stosuje się także do postępowania przed wojewódzką komisją do spraw orzekania o zdarzeniach medycznych, o której mowa w art. 67e ust. 1.

3. Osoby wykonujące zawód medyczny, z wyjątkiem przypadków, o których mowa w ust. 2 pkt. 1-3 i ust. 2a, są związane tajemnicą również po śmierci pacjenta.

Zgodnie zaś z art. 199 kodeksu postępowania karnego złożone wobec biegłego albo wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej oświadczenia oskarżonego, dotyczące zarzucanego mu czynu, nie mogą stanowić dowodu. "Przepis art. 199 k.p.k. obejmuje zakazem dowodowym wszelkie oświadczenia oskarżonego składane wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej dotyczące zarzucanego mu czynu, a więc niezależnie od ich treści. W tym zakresie lekarz nie może zostać zwolniony z tajemnicy lekarskiej na podstawie art. 180 § 2 k.p.k., gdyż art. 199 k.p.k. stanowi lex specialis" [18].

Jeśli zaś chodzi o tajemnicę adwokacką, to ona również nie ma charakteru bezwzględnego [19]. Kwestia tej tajemnicy została uregulowana w art. 6 ustawy z dnia 26 maja 1982 roku Prawo o adwokaturze.

Art. 6.
1. Adwokat obowiązany jest zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej.

2. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie może być ograniczony w czasie.

3. Adwokata nie można zwolnić od obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej co do faktów, o których dowiedział się udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę.

4. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie dotyczy informacji udostępnianych na podstawie przepisów ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1505, z późn. zm.) - w zakresie określonym tymi przepisami.

Art. 180 §2 kpk stanowi lex specialis wobec art. 6 ustawy Prawo o adwokaturze [20].

W przypadku zwolnienia z tajemnicy: państwowej, zawodowej, służbowej, sąd przesłuchuje taką osobę na rozprawie z wyłączeniem jawności. Świadek będący osobą najbliższą wobec oskarżonego może skorzystać z prawa do odmowy zeznań. Krąg osób najbliższych został określony w art. 115 §11 kk. Prawo określone w art. 182 §1 kpk jest aktualne nawet w przypadku ustania małżeństwa lub przysposobienia. Kolejne ważne uprawnienie zostało kreślone w art. 182 §3 kpk i sprowadza się ono do prawa do rezygnacji ze złożenia zeznań przez świadka, który w innej, toczącej się równolegle sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Nadto zgodnie z art. 183 §1 kpk świadek może się też uchylić od odpowiedzi na poszczególne pytania zadawane w trakcie przesłuchania, jeśli udzielenie na nie odpowiedzi mogłoby narazić jego względnie osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Szczególnym uprawnieniem świadka jest możliwość żądania, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, w sytuacji, gdy treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.

Instytucja świadka incognito ma na celu zapewnienie ochrony osobom, które posiadają cenne informacje z punktu widzenia organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, pod warunkiem że nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie. Instytucję świadka incognito określoną w art. 184 kpk, można wdrożyć jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej. Postępowanie mające na celu zastosowanie opisywanej procedury, toczy się bez udziału stron i jest objęte tajemnicą, jako informacja niejawna o klauzuli "tajne" lub "ściśle tajne".

Protokół przesłuchania świadka incognito można udostępnić skarżonemu lub jego obrońcy, ale tylko w taki sposób, który uniemożliwia ujawnienie okoliczności, pozwalających na ustalenie tożsamości świadka. Na postanowienie w sprawie zachowania w tajemnicy okoliczności pozwalających zidentyfikować świadka utajnionego, samemu świadkowi, a także oskarżonemu, a w postępowaniu przygotowawczym także prokuratorowi, przysługuje środek zaskarżenia w postaci zażalenia w terminie 3 dni. Postępowanie zażaleniowe w tym zakresie toczy się bez udziału stron, a nadto jest objęte tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli tajności "tajne" lub "ściśle tajne". W przypadku, gdy sąd uwzględni zażalenie, protokół przesłuchania świadka incognito podlega zniszczeniu, zaś o fakcie tym należy uczynić wzmiankę w aktach sprawy.

Sam świadek, aż do czasu zamknięcia przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji, może wystąpić z wnioskiem o uchylenie postanowienia o anonimizacji. Jeżeli dojdzie do uwzględnienia takiego wniosku, protokół przesłuchania świadka podlega ujawnieniu w całości.

Zgodnie z art. 185 kpk fakultatywnie można zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę, która pozostaje z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeśli osoba taka wnosi o zwolnienie.

Z kolei w art. 185 a,b,c kpk, zostały uregulowane kwestie związane z przesłuchaniem świadków szczególnych kategorii przestępstw. Pokrzywdzony przestępstwami popełnionymi z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określonych w rozdziałach XXIII, XXV i XXVI kodeksu karnego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, jest przesłuchiwany w charakterze świadka tylko raz i tylko wtedy gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy na jaw wyjdą istotne okoliczności, których to wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania; ewentualnie gdy zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy podczas pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Wówczas takie przesłuchanie przeprowadza się na posiedzeniu przy udziale biegłego psychologa. Prawo do wzięcia udziału w takim przesłuchaniu przysługuje: prokuratorowi, obrońcy, pełnomocnikowi pokrzywdzonego. Także przedstawiciel ustawowy, względnie osoba pod której stałą pieczą małoletni pozostaje lub osoba pełnoletnia wskazana przez pokrzywdzonego, może wziąć udział w przesłuchaniu prowadzonym w trybie art. 185 a kpk, pod warunkiem, że nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego.

Podczas rozprawy głównej dochodzi do odtworzenia sporządzonego zapisu obrazu i dźwięku przesłuchania, a także odczytuje się protokół przesłuchania małoletniego. Istnieje możliwość przesłuchania świadka małoletniego w opisany powyżej sposób, także jeśli ukończył już 15 lat, ale zachodzi uzasadniona obawa, że przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć negatywny wpływ na jego stan psychiczny. Zgodnie zaś z art. 185 b kpk, istnieje możliwość przesłuchania świadka czynu, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, w sprawach o przestępstwa z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXV i XXVI kodeksu karnego, na zasadach określonych w art. 185 a kpk, jeśli zeznania tego małoletniego świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Jeżeli zaś pojawi się uzasadniona obawa, iż bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania takiego świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat lub mogłaby wywierać inny negatywny wpływ na stan psychiczny, wówczas zasadnym jest skorzystanie z instytucji określonej w art. 177 § 1a kpk (przesłuchanie na odległość).

Szczególnym rodzajem przesłuchania jest to uregulowane w art. 185 c kpk. W sprawach o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej, określonych w art. 197-199 kodeksu karnego, jeśli zawiadomienie o podejrzeniu popełnieniu przestępstwa składa pokrzywdzony, to powinno się ono ograniczyć do wskazania najważniejszych faktów i dowodów. Właściwe przesłuchanie pokrzywdzonego w charakterze świadka jest przeprowadzane przez sąd na posiedzeniu. Prawo do wzięcia udziału w takim przesłuchaniu przysługuje: prokuratorowi, obrońcy oraz pełnomocnikowi pokrzywdzonego. Podczas rozprawy głównej sporządzony uprzednio zapis obrazu i dźwięku przesłuchania podlega odtworzeniu, a nadto odczytuje się protokół przesłuchania. Świadka takiego można przesłuchać ponownie, jeżeli zajdzie taka konieczność, przy czym na jego wniosek przesłuchanie przeprowadza się w trybie art. 177 §1a kpk, gdy zachodzi uzasadniona obawa, iż bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania pokrzywdzonego, ewentualnie wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny. W sytuacji, gdy przesłuchanie odbywa się z udziałem psychologa, ustawodawca wprowadził wymóg - na wniosek pokrzywdzonego - aby był on osobą tej samej płci co pokrzywdzony, a nie będzie to utrudniać postępowania.

Przesłuchania określone w art. 185a-185c kpk, przeprowadza się w specjalnych pomieszczeniach w siedzibie sądu lub też nawet poza jego siedzibą. Prawo do skorzystania z odmowy składania zeznań, lub zwolnienia w oparciu o art. 185 kpk, trwa do czasu rozpoczęcia pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Poprzednio złożone zeznanie takiej osoby nie może służyć jako dowód w postępowaniu karnym i nie można go odtworzyć. Niemniej jednak protokoły oględzin ciała osób, które zostały poddane oględzinom, a następnie skorzystały z prawa do odmowy zeznań lub zostały z nich zwolnione, podlegają ujawnieniu na rozprawie.

Podczas procesu karnego złożenie zeznań przez świadka może zostać poprzedzone złożeniem przyrzeczenia, które odbiera sąd lub sędzia wyznaczony. Istnieje możliwość przesłuchania świadka bez przyrzeczenia, w sytuacji gdy obecne na rozprawie strony nie sprzeciwią się temu.

Rota przyrzeczenia świadka brzmi następująco: "Świadom znaczenia moich słów oraz odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będę mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego co jest mi wiadome."

Moment składania przyrzeczenia niesie w sobie element podniosłości i podczas jego składania wszyscy wraz z sędziami stoją. Osoby głuche lub nieme składają przyrzeczenie poprzez podpisanie tekstu przyrzeczenia. Świadkowi, który już składał w danej sprawie przyrzeczenie, przypomina się o tym fakcie.

Zgodnie z art. 189 kpk, przyrzeczenia nie odbiera się:

od osób, które nie ukończyły 17 lat,
jeśli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że świadek z powodu zaburzeń psychicznych nie zdaje sobie sprawy ze znaczenia składanego przyrzeczenia,
gdy świadek jest osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa będącego przedmiotem postępowania, lub pozostającego w ścisłym związku z czynem, który stanowi przedmiot postępowania, albo też gdy za to przestępstwo został skazany,
jeżeli świadek był już uprzednio prawomocnie skazany za fałszywe zeznanie lub oskarżenie.

Obowiązkiem organu prowadzącego przesłuchanie świadka jest jego uprzednie pouczenie o odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy, przy czym w postępowaniu przygotowawczym świadek składa podpis pod oświadczeniem, iż został o takiej odpowiedzialności uprzedzony. Na początkowym etapie przesłuchania organ prowadzący przesłuchanie zapytuje świadka o: imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznanie lub oskarżenie, a także o stosunek do stron. Jeżeli ujawnią się okoliczności opisane w art. 182,183, 185 kpk, wówczas należy świadka uprzedzić o uprawnieniach wynikających z tych przepisów.

W art. 191 § 3 kpk została uregulowana instytucja pozwalająca na utajnienie danych dotyczących miejsca zamieszkania świadka do wyłącznej wiadomości sądu lub prokuratora. Warunkiem jej wdrożenia jest uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami. Wówczas pisma procesowe doręcza się do tej instytucji, w której świadek jest zatrudniony lub na inny wskazany, przez niego adres. W sytuacji, gdy karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, to nie może on wyrazić sprzeciwu wobec oględzin i badań, które nie są połączone z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym.

Istnieje możliwość przesłuchania świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, zaś świadek nie może się temu sprzeciwić. Asumptem do takiego przesłuchania jest uzasadniona wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego poczynionych uprzednio spostrzeżeń.

Wobec świadków mogą być także stosowane kary porządkowe. Świadek, który nie stawił się na wezwanie organu, który prowadzi postępowanie, względnie bez zezwolenia tego organu oddalił się z miejsca czynności, ale przed jej zakończeniem, może zostać ukarany kary pieniężną w wysokości do 10.000 zł. Nadto można go zatrzymać i przymusowo doprowadzić. Nałożoną karę pieniężna sąd lub prokurator może uchylić, jeśli ukarany w sposób dostateczny usprawiedliwi swoje niestawiennictwo lub samowolne oddalenie się, przy czym usprawiedliwienie może nastąpić w ciągu tygodnia od doręczenia postanowienia, w którym nałożono karę pieniężną. Karę pieniężną można też nałożyć wobec świadka, który bezpodstawnie uchyla się od złożenia zeznania. Najsurowszą karą porządkową za uporczywe uchylanie się od złożenia zeznania - niezależnie od kary pieniężnej - jest aresztowanie na okres nie przekraczający 30 dni. Nadto osobę, która przez niewykonanie obowiązków wymienionych w art. 285 §1 i 1a lub 287 §2 kpk, spowodowała dodatkowe koszty postępowania, można obciążyć tymi kosztami.

Świadkowi, wezwanemu przez organ procesowy, celem złożenia zeznań przysługuje:

zwrot kosztów podróży - z miejsca jego zamieszkania do miejsca wykonywania czynności postępowania na wezwanie sądu lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze - w wysokości rzeczywiście poniesionych racjonalnych i celowych kosztów przejazdu własnym samochodem lub innym odpowiednim środkiem transportu,
zwrot zarobku lub dochodu utraconego z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze.

Zgodnie zaś z art. 618c kpk prawo do żądania należności przewidzianych w art. 618a i art. 618b służy osobie wezwanej w charakterze świadka, jeżeli się stawiła, choćby nie została przesłuchana.

Jeśli zaś chodzi o samą czynność przesłuchania świadka, to osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach, które są zakreślone celem danej czynności, a dopiero po fazie swobodnej wypowiedzi można zadawać jej pytania, które zmierzają do uzupełnienia, wyjaśnienia, czy też kontroli wypowiedzi. Prawo do zadawania pytań świadkom przysługuje: organowi prowadzącemu przesłuchanie, stronom, obrońcom, pełnomocnikom, biegłym, podmiotowi określonemu w art. 416 kpk. Pytania są zadawane bezpośrednio.

Jeśli świadek nie ukończył 15 lat, wówczas czynność przesłuchania winna być przeprowadzona - w miarę możliwości - w obecności jego przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna. Odstępstwo od opisanej reguły może nastąpić wówczas, gdy dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie.

Kodeks postępowania karnego w art. 171 § 4 kpk wprowadza zakaz zadawania świadkowi pytań, które sugerują odpowiedź osobie przesłuchiwanej. Obowiązkiem organu przesłuchującego jest uchylanie pytań sugerujących odpowiedź, jak też pytań nieistotnych. W trakcie przesłuchania niedopuszczalne jest:

wpływanie na wypowiedź osoby przesłuchiwanej przy pomocy groźby bezprawnej oraz przymusu,
stosowanie hipnozy, środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej lub mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem (narkoanaliza, wariograf).

Zeznania, które zostały:

złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi,
uzyskane wbrew podanym powyżej zakazom;

- nie mogą stanowić dowodu w postępowaniu karnym.

Jeżeli w zeznaniach świadków pojawią się sprzeczności, osoby te mogą być konfrontowane celem wyjaśnienia przedmiotowych rozbieżności. Kolejnym szczególnym rodzajem przesłuchania oprócz konfrontacji, jest okazanie w celu rozpoznania, które można przeprowadzić w trakcie przesłuchania. Przedmiotem okazania może być: inna osoba, jej wizerunek, względnie rzecz. Warunkiem prawidłowości tej czynności procesowej jest jej przeprowadzenie w taki sposób, aby wyłączyć sugestię.

Kodeks postępowania karnego wprowadza zakaz zastępowania zeznań świadka treścią: pism, zapisków lub notatek urzędowych.

Zgodnie z art. 143 §1 pkt. 2 kpk, przesłuchanie świadka wymaga spisania protokołu. Nadto przebieg przesłuchania - oprócz zaprotokołowania - może zostać utrwalony za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, przy czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić o tym osoby uczestniczące w przesłuchaniu (art. 147 kpk).

Kodeks postępowania karnego przewiduje ścisłą kolejność zadawania pytań podczas rozprawy, po fazie swobodnej wypowiedzi świadka, zaś porządek jest następujący: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciel prywatny, pełnomocnik oskarżyciela prywatnego, powód cywilny, pełnomocnik powoda cywilnego, biegły, podmiot o którym mowa w art. 416 kpk, obrońca, oskarżony, członkowie składu orzekającego. Ta strona, na której wniosek świadek został dopuszczony, zadaje pytania przed pozostałymi stronami. Przy przesłuchaniu świadka nie powinni być obecni ci świadkowie, którzy nie zostali jeszcze przesłuchani, a zadaniem przewodniczącego jest przedsiębranie środków zapobiegających porozumiewaniu się osób przesłuchanych z osobami, które jeszcze nie zostały przesłuchane.

W oparciu o art. 372 kpk przewodniczący na rozprawie czuwa nad utrzymaniem na sali sądowej porządku i spokoju. Sprawuje w tym zakresie tzw. policję sesyjną, zaś instrumentem są stosowne zarządzenia, odpowiednio skonkretyzowane w ustawie z dnia 27 lipca 2001 roku Prawo o ustroju sądów powszechnych w art. 48 - 52.

Art. 48.
§ 1. Sędzia przewodniczący składowi sądu może upomnieć osobę, która narusza powagę, spokój lub porządek czynności sądowych, a po bezskutecznym upomnieniu może ją wydalić z sali rozpraw.
§ 2. Sąd może wydalić osobę biorącą udział w sprawie tylko wtedy, gdy mimo uprzedzenia o skutkach prawnych jej nieobecności przy czynnościach sądowych nadal zachowuje się w sposób określony w § 1.
§ 3. Sąd może wydalić z sali rozpraw publiczność z powodu jej niewłaściwego zachowania.

Art. 49.
§ 1. W razie naruszenia powagi, spokoju lub porządku czynności sądowych albo ubliżenia sądowi, innemu organowi państwowemu lub osobom biorącym udział w sprawie, sąd może ukarać winnego karą porządkową grzywny w wysokości do 10.000 złotych lub karą pozbawienia wolności do czternastu dni; osobie pozbawionej wolności, w tym także tymczasowo aresztowanej, można wymierzyć karę przewidzianą w przepisach o wykonywaniu kary pozbawienia wolności albo w przepisach o wykonywaniu tymczasowego aresztowania.
§ 2. Jeżeli czynu określonego w § 1 dopuścił się żołnierz w czynnej służbie wojskowej, sąd - zamiast wymierzenia kary - zwraca się do właściwego dowódcy jednostki wojskowej, który stosuje środki przewidziane w przepisach dotyczących żołnierzy; przepis ten stosuje się odpowiednio do osoby odbywającej zasadniczą służbę w obronie cywilnej.

Art. 50.
§ 1. Postanowienie o ukaraniu karą porządkową jest natychmiast wykonalne. Od postanowienia przysługuje zażalenie do sądu bezpośrednio przełożonego, a gdy zostało wydane przez sąd apelacyjny - do Sądu Najwyższego. Ponadto do zażalenia stosuje się przepisy o postępowaniu właściwe w sprawie, w której zastosowano karę porządkową. W razie wniesienia zażalenia sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może wstrzymać wykonanie kary porządkowej.
§ 2. Ukaranie karą porządkową nie uchyla odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej za ten sam czyn. § 2a. Do wykonania kary porządkowej grzywny stosuje się odpowiednio art. 206 § 1 i 2 Kodeksu karnego wykonawczego.
§ 3. W razie nieuiszczenia kary porządkowej grzywny, zamienia się ją na karę pozbawienia wolności do siedmiu dni, biorąc pod uwagę rodzaj przewinienia, warunki osobiste ukaranego oraz stopień jego winy. Od postanowienia przysługuje zażalenie. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio.

Art. 51.
§1. Zarządzenia porządkowe przewodniczącego oraz kary porządkowe wymierzane przez sąd nie mają zastosowania do sędziów i ławników należących do składu orzekającego oraz do prokuratora, radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa biorących udział w sprawie, a także osób, do udziału których w sprawie stosuje się przepisy o prokuratorze. § 2. Do obrońcy i pełnomocnika, będącego adwokatem lub aplikantem adwokackim, uprawnionym do występowania przed sądem na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (Dz. U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188, z późn. zm.), albo radcą prawnym lub aplikantem radcowskim, uprawnionym do występowania przed sądem na podstawie przepisów ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65, z późn. zm.), biorącego udział w sprawie nie stosuje się kary pozbawienia wolności, o której mowa w art. 49 § 1 i w art. 50 § 3.

Art. 52.
Sędziemu dokonującemu czynności sądowej jednoosobowo przysługują prawa przewodniczącego oraz prawa sądu przewidziane w art. 48-50.").

Podczas rozprawy sądowej odczytuje się zeznania świadka, jeżeli:

świadek bezpodstawnie odmawia zeznań,
zeznaje odmiennie niż poprzednio,
oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta,
przebywa za granicą, albo nie można mu doręczyć wezwania,
świadek nie stawił się z powodu nie dających się usunąć przeszkód,
prezes sądu zaniechał wezwania tego świadka na podstawie art. 333 § 2 kpk,
świadek zmarł.

Odstępstwem od jednej z podstawowych zasad procesu karnego - zasady bezpośredniości - jest możliwość odczytania na rozprawie głównej protokołu przesłuchania świadka, sporządzonego w postępowaniu przygotowawczym, lub przed sądem, albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, w sytuacji gdy bezpośrednie przeprowadzenie dowodu nie jest niezbędne. Nadto żadna z obecnych stron nie może się temu sprzeciwić.

Świadek, który zeznaje nieprawdę może się narazić na poważne konsekwencje prawne. Zgodnie bowiem z treścią art. 233 kodeksu karnego: kto składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym, lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Z kolei nie podlega karze ten świadek, który nie wiedział o prawie do domowy złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytania i złożył jednocześnie fałszywe zeznania z obawy przed odpowiedzialnością karną, która groziła jemu samemu lub jego najbliższym. Pamiętać też należy, iż warunkiem odpowiedzialności z art. 233 kodeksu karnego, jest to by przyjmujący zeznanie - działając w zakresie swoich uprawnień - uprzedził tego, kto składa zeznanie o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie lub odebrał od niego przyrzeczenie. Sąd ma możliwość skorzystania z nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet może odstąpić od jej wymierzenia, jeśli:

fałszywe zeznanie dotyczy okoliczności nie mogących mieć wpływu na rozstrzygnięcie sprawy,
sprawca dobrowolnie sprostował fałszywe zeznanie, zanim nastąpi chociażby nieprawomocne, rozstrzygnięcie sprawy.

"Przedmiotem ochrony określonej w art. 233 kk jest zarówno właściwe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, jak i prawidłowość orzeczeń oraz decyzji podejmowanych przez inne organy w postępowaniach toczących się na podstawie ustawy. Konkretnie natomiast przepis chroni przed fałszem prawdziwość dowodu mającego stanowić podstawę orzeczenia lub decyzji" [21].

Nadto art. 234 kodeksu karnego penalizuje fałszywe pomówienie innej osoby. Zgodnie bowiem z treścią powołanego przepisu: kto przed organem powołanym do ścigania lub orzekania w sprawach o przestępstwo, w tym i przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe lub przewinienie dyscyplinarne, fałszywie oskarża inną osobę o popełnienie tych czynów zabronionych lub przewinienia dyscyplinarnego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. "Fałszywe oskarżenie to oskarżenie niezgodne z prawdą. Musi być fałszywe zarówno obiektywnie, jak i subiektywnie, tzn. sprawca musi mieć pełną świadomość nieprawdziwości swego oskarżenia" [22].

Z kolei art. 238 kodeksu karnego określa karalność za fałszywe zawiadomienie o przestępstwie. Jak wynika z przytoczonego przepisu: kto zawiadamia o przestępstwie lub przestępstwie skarbowym organ powołany do ścigania wiedząc, że przestępstwa nie popełniono, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. "Przepis chroni interes społeczny (w którym leży ściganie rzeczywistych sprawców) przestępstw), a w konsekwencji dobro wymiaru sprawiedliwości. Działanie przestępcze godzi bowiem we właściwą działalność organów ścigania, powodując zbędne czynności dochodzeniowe i wykrywawcze, absorbując sprawami pozornymi - ze szkodą dla tych wymagających rzeczywistej interwencji" [23].

Art. 240 kodeksu karnego wprowadził obowiązek denuncjacji (patrz tabela).

Art. 240.
1. Kto, mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118, 118a, 120-124, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166, 189, 252 lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym, nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

2. Nie popełnia przestępstwa określonego w § 1, kto zaniechał zawiadomienia, mając dostateczną podstawę do przypuszczenia, że wymieniony w § 1 organ wie o przygotowywanym, usiłowanym lub dokonanym czynie zabronionym; nie popełnia przestępstwa również ten, kto zapobiegł popełnieniu przygotowywanego lub usiłowanego czynu zabronionego określonego w § 1.

3. Nie podlega karze, kto zaniechał zawiadomienia z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym.

Omawiany przepis dotyczy wiarygodnych wiadomości na temat następujących rodzajów przestępstw: art. 118 (ludobójstwo), art. 118a (masowy zamach), art. 120 (stosowanie środków masowej zagłady), art. 121 (wytwarzanie, gromadzenie lub obrót środkami masowej zagłady), art. 122 (stosowanie niedopuszczalnych sposobów lub środków walki), art. 123 (zamach na życie lub zdrowie jeńców wojennych lub ludności cywilnej), art. 124 (przestępne naruszenia prawa międzynarodowego), art. 127 (zamach stanu), art. 128 (zamach na konstytucyjny organ RP), art. 130 (szpiegostwo), art. 134 (zamach na życie Prezydenta RP), art. 140 (zamach na jednostkę sił zbrojnych RP), art. 148 (zabójstwo), art. 163 (spowodowanie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego), art. 166 (zawładnięcie statkiem wodnym lub powietrznym), art. 189 (pozbawienie wolności), art. 252 (wzięcie zakładnika), jak również każdego przestępstwa o charakterze terrorystycznym (w rozumieniu art. 115 § 20 k.k.).

Stosownie do przepisów części ogólnej kodeksu karnego usiłowanie karalne jest w każdym przypadku (art. 13 i 14), zaś przygotowanie jedynie wtedy, gdy ustawa tak stanowi (art. 16 § 2). Z grupy czynów zabronionych wymienionych w art. 240 § 1 przygotowanie jest karalne w przypadku przestępstwa z art. 118 § 1 i 2 (na mocy art. 118 § 3), art. 127 § 1 (art. 127 § 2), art. 128 § 1 (art. 128 § 2), art. 140 § 1 (art. 140 § 3), art. 163 § 1 (art. 168), art. 166 § 1 (art. 168), art. 252 § 1 (art. 252 § 3)" [24].

Kodeks karny zapewnia także ochronę świadkom, gdyż w art. 245 penalizuje używanie przemocy lub groźby bezprawnej w celu wywarcia wpływu na świadka lub naruszanie w związku z tym jego nietykalności cielesnej. Sprawca takiego czynu naraża się karę pozbawienia wolności w wymiarze od 3 miesięcy do 5 lat. Karalne jest także wymuszanie zeznań określone w art. 246 kodeksu karnego. Inkryminowanego czynu może się dopuścić funkcjonariusz publiczny, lub ten kto działa na jego polecenie i w celu uzyskania określonych zeznań stosuje: przemoc groźbę bezprawną lub w inny sposób znęca się fizycznie lub psychicznie nad inną osobą. Sprawca takiego przestępstwa naraża się na karę pozbawienia wolności w rozmiarze od roku do lat 10. "Głównym przedmiotem ochrony jest prawidłowe i wolne od jakichkolwiek nacisków funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości. Treść przepisu nie wyłącza spod ochrony także innych dóbr chronionych prawem, takich jak zdrowie i wolność oraz godność człowieka, naruszonych nie tylko w postępowaniach toczących się o przestępstwa czy wykroczenia. Z przepisu nie wynika, by wymuszone relacje miały służyć jako dowody w postępowaniu sądowym. Nie dotyczy to również wyłącznie osoby pozbawionej wolności, choć w praktyce będzie nią ona najczęściej, ani nie jest wymagane, aby osoba poddawana bezprawnym oddziaływaniom występowała w jakiejś roli procesowej czy w innym postępowaniu" [25].

Specyficznym środkiem służącym do rozbijania solidarności grup przestępczych jest instytucja świadka koronnego uregulowana w ustawie z dnia 25 czerwca 1997 roku o świadku koronnym [26].

Przedmiotowa ustawa definiuje świadka koronnego jako podejrzanego, który został dopuszczony do składania zeznań w charakterze świadka, na zasadach określonych przez niniejszą ustawę. Akt prawny w art. 3-4 podaje warunki i przeciwwskazania do zastosowania omawianej instytucji.

Art. 3.
1. Można dopuścić dowód z zeznań świadka koronnego, jeżeli łącznie zostały spełnione następujące warunki:

2. Można uzależnić dopuszczenie dowodu z zeznań świadka koronnego także od zobowiązania się podejrzanego do zwrotu korzyści majątkowej odniesionej z przestępstwa lub przestępstwa skarbowego oraz naprawienia szkody nimi wyrządzonej.

3. Z czynności, o których mowa w ust. 1 pkt. 2 i ust. 2, sporządza się protokół, a także poucza się podejrzanego o treści art. 10 i 11, zamieszczając o tym wzmiankę w protokole.

Art. 4.
Przepisów ustawy nie stosuje się do podejrzanego, który w związku z udziałem w przestępstwie lub przestępstwie skarbowym określonym w art. 1:

Świadek koronny może złożyć zeznania w procesie po wydaniu postanowienia w przedmiocie dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego przez sąd okręgowy właściwy dla miejsca prowadzenia postępowania przygotowawczego na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze, złożony po uzyskaniu zgodny Prokuratora Generalnego. W stosunku do świadka koronnego nie mają zastosowania omówione powyżej przepisy art. 182-185 kodeksu postępowania karnego, zaś sam sprawca nie podlega karze za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe określone w art. 1 ustawy o świadku koronnym, w których uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił w oparciu o procedury uregulowane przez omawianą ustawę. Sąd jest zobligowany do wyłączenia jawności rozprawy na czas przesłuchania świadka koronnego, jeżeli złoży on taki wniosek.

Podsumowanie

Taktyka i technika prowadzenia przesłuchania, odbierania zeznań od świadka, to niezwykle ważna materia decydująca o sukcesie w procesie ustalania prawdy materialnej. Tajniki tej umiejętności tak naprawdę zdobywa się przez całe życie zawodowe, należy ją stale rozwijać, pielęgnować i doskonalić. Znaczący wpływ na jakość przeprowadzenia tej istotnej czynności procesowej ma doświadczenie osobnicze, pewne cechy charakteru, wiedza prawnicza pozostająca w korelacji z wiedzą psychologiczną oraz odrobina talentu opartego na empatii, pozwalająca na zbudowaniu swoistej więzi pomiędzy świadkiem, a przesłuchującym, wykreowanie efektywnego kanału przepływu informacji, który nie zostanie zakłócony przez czynniki dekoncentrujące oraz osobiste animozje, stereotypy, czy też uprzedzenia.

Każdy świadek jest przede wszystkim człowiekiem, zawsze trzeba o tym pamiętać i okazywać mu należny szacunek, a z drugiej strony zachować pewną wyważoną stanowczość wynikającą z pełnionej roli w organach wymiaru sprawiedliwości lub ścigania. Świadek, który zostanie potraktowany jak kompetentny partner do rozmowy na temat interesujący przesłuchującego, na pewno złoży bardziej wartościowe zeznania niż ta osoba, w której postrzega się jako obiekt manipulacji i podstępu, czy natrętnego petenta. Poprzez przybranie pełnej wyższości postawy potęguje się stres świadka oraz negatywne emocje wynikające już z choćby samego faktu wezwania na przesłuchanie.

Celem każdego przesłuchującego jest złożenie przez świadka zeznań prawdziwych oraz wiarygodnych, by stały sie one podstawą sprawiedliwych wyroków sądowych i do takiego celu każdy przesłuchujący winien dążyć nie szczędząc sił i środków.

Autor jest prokuratorem w prokuraturze rejonowej w Garwolinie.

Opublikowano: 2014-10-26

Ten artykuł nie ma jeszcze żadnych komentarzy. Skomentuj artykuł