Reklamy
Artykuł
Maria Dąbrowska
Psychologiczne czynniki mające znaczenie w relacji pacjent - personel medyczny
Wstęp
Obserwując dzieje medycyny, bez wahania można stwierdzić, że dynamicznie się rozwija, a tym samym jej skuteczność wzrasta. Zmieniający się styl życia ludzi i świat, który nas otacza, stawia jednak ciągle nowe wyzwania. Patrząc na wszystkie nowe osiągnięcia medycyny takich jak rozwój biologii molekularnej czy genetyki, nie możemy dopuścić, aby podmiot oddziaływań tych osiągnięć znikną z pola widzenia. Z tego powodu ważnym elementem w procesie leczenia są psychologiczne czynniki wpływające na relacje między pacjentem, a personelem medycznym [1].
Celem pracy jest przedstawienie czynników, które determinują te relacje oraz ich opis. Aby to uzyskać musimy zapoznać się z różnymi modelami relacji personel medyczny - pacjent, rozróżnić czynniki pozytywne i negatywne, a także dowiedzieć się, jakie relacje zachodzą pomiędzy poszczególnymi członkami zespołu interdyscyplinarnego a chorym.
Podjęty temat jest ważny w medycynie, ponieważ duży wpływ na zdrowie pacjenta ma podejście personelu medycznego do jego osoby, a także postawa pacjenta wobec personelu, co wynika z psychologicznego punktu widzenia. Jako pierwszy, który to zauważył, był amerykański socjolog Talcott Parsons. Jest on autorem koncepcji zdrowia i choroby, która do dziś pozostaje aktualna [2].
Modele relacji pacjent – personel medyczny
Model T.S.Szasz i M.H. Hollender
Przeglądając literaturę fachową łatwo zauważyć, że modele, jakie zostaną przedstawione poniżej najczęściej są przedstawione w kontekście lekarzy, jednak odnoszą się do całego personelu medycznego.
Pierwszy przedstawiony przez T.S.Szasz i M.H. Hollender model w latach pięćdziesiątych XX wieku koncertował się na stopniu aktynowości układu, z czego zostały wyróżnione 3: aktywność – bierność, kierownictwo - współpraca oraz obustronne uczestnictwo. Dokładnie przedstawia to tabela 1, skonstruowana przez autorów modeli.
Tabela1. Opis relacji lekarz – pacjent
| Kryteria | Aktywność - bierność | Kierownictwo -
- współpraca | Obustronne uczestnictwo |
| Rola lekarza | Aktywna - decydująca | Aktywna - dominująca | Aktywna - partnerska |
| Rola pacjenta | Bierny odbiorca postępowania lekarskiego | Aktywność ograniczona do poszukiwania pomocy i posłusznego wykonywania zaleceń | Aktywność symetryczna, partnerski udział pacjenta w procesie diagnozy i terapii |
| Typowe zastosowanie | Brak przytomności, stany śpiączkowe, ostre urazy | Choroby ostre, np. infekcje | Choroby przewlekłe |
| Relacja prototypowa | Rodzic - niemowlę | Rodzic - nastolatek | Dorosły - dorosły |
Z tabeli wynika, że relacja jest uzależniona od stanu chorobowego pacjenta. Wszystko przebiega poprawnie, jeżeli jest dobrze dopasowane. Problem pojawia się, gdy członek personelu medycznego obierze sobie tylko jedno kryterium i według niego traktuje wszystkich pacjentów nie zależnie od stanu chorobowego [3].
Model relacji pacjent personel – medyczny sklasyfikowany na podstawie zainteresowań lekarza
Ten model dzieli się na dwa zasadnicze modele. Pierwszy, w którym wyróżnia się podejście skoncentrowane na chorobie nosi nazwę orientacji somatycznej. Tu głównym bohaterem jest nie pacjent jako osoba, lecz chory narząd czy jednostka chorobowa. Cały proces leczenia ma aspekt biologiczny zarówno pod względem możliwości leczenia jak i przejawów i przyczyn choroby. Drugi model zakłada podejście skoncentrowane na pacjencie i jest to orientacja ogólna. Tu pod uwagę są brane czynniki natury biologicznej ,psychicznej i społecznej pacjenta. Głównym przejawem orientacji ogólnej jest dążenie do nawiązania poprawnego kontaktu i więzi z chorym oraz spojrzenie na jego chorobę również w aspekcie psychospołecznym jako głównej przyczyny wystąpienia choroby [ 3,4].
Teoria konfliktu
W poprzednich modelach relacji pacjent – personel medyczny jako główny cel przyświeca, zarówno jednej jak i drugiej stronie, zdrowie chorego. Przedstawiona zostanie teraz sytuacja, kiedy to może się zacierać. Według autorów teorii konfliktu zachowanie personelu medycznego pacjenta wynika z odmiennych relacji. Każdej stronie przyświeca inny cel osiągnięcia korzyści, ze strony personelu chodzi o korzyści materialne, jako jednostce decydującej, a choremu o odzyskanie zdrowia. Konsekwencją tego może być faworyzowanie zamożnych pacjentów. Występowanie takich negatywnych relacji skłania nas do refleksji, która jest oczywista w stosunku do etyki lekarskiej [1].
Ideologia konsumeryzmu
Ideologia przedstawia kontakt lekarza z pacjentem, jako relacje typu konsultant – klient. Na jej zdecydowany wpływ ma rozwój świadomości społeczeństwa, łatwiejszy dostęp do informacji przez Internet i telewizje. Konsekwencją tego jest zmiana postawy pacjenta na bardziej aktywną. Chory chce nie tylko słychać zaleceń lekarz, lecz również uczestniczyć w podejmowaniu decyzji, co kiedyś było zarezerwowane tylko dla lekarza.
W tej relacji lekarz spełnia role doradcy, partnera, który ma autorytet profesjonalny, ale nie ma władzy. Obie strony w tym wypadku mają świadomość własnej zależności, co jest nowym elementem w relacjach [1,5].
Elementy prawidłowych relacji pacjent - personel medyczny
Empatia
Jest to najogólniej rzecz biorąc wczuwanie się w role drugiego człowieka. Należy odróżnić empatie od współczucia, ponieważ jest to poznawanie szerzej psychologicznej sytuacji, czyli rozumienie stanu[6].
Empatia jest uzależniona od wielu czynników biologicznych i społecznych. Większą empatię potrafi wykazać osoba, która ma podobną sytuacje, jest pod wpływem podobnego środowiska [6].
Według autorów książki pt. „Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem” jednym z najważniejszych czynników kształtowania się relacji personelu medycznego z chorym jest empatia. Im wyższy umiejętności empatyczne tym lepsze kontakt z pacjentem, który przejawia się zarówno sferze werbalnej jak i nie werbalnej. Empatia chroni przed pewnymi schematami zachowań i rutyną w kontakcie z pacjentami. Autorzy wyżej wymienionego poradnika przedstawiają szczegółową instrukcje bycia empatycznym:
- postaw się w sytuacji pacjenta
- pozostań wraz z nim w tym samym miejscu i czasie
- zadaj sobie pytanie, które on postawi tobie
- postaraj się doznać tych samych uczuć, których jak sądzisz doznaje chory
- powiedz mu, co w tej sytuacji sam byś uczynił
- postąp wobec niego tak jak chciałbyś, żeby postąpiono w stosunku do ciebie [7].
Przekazywanie informacji
Zakres informacji, jakie powinien otrzymać pacjent jest różny. Należy kierować się sposobem odbioru. Uważa się, że zainteresowanie pacjent własnym zdrowiem i postępami leczenia, a także wpływem środków farmakologicznych na jego stan jest naturalne, a głównym źródłem tych informacji powinien być lekarz [1].
W Polsce zostały przeprowadzone badania na temat zainteresowania pacjentów stanem swojego zdrowia. Wynika z nich, że 75% wykazuje chęć uzyskania takich informacji nawet w przypadku, gdy są one niekorzystne. Spośród pacjentów chorych na raka 91% chciało znać diagnozę, 91% chciało znać informacje na temat choroby, 97% deklarowało potrzebę informacji na temat leczenia, 88% chciało wiedzieć, jakie są ich dalsze losy [8].
Efekty niedoinformowania są z reguły bardzo negatywne dla zdrowia pacjenta. Chory czuje się wówczas niepewnie, nie ma zaufania do zespołu interdyscyplinarnego, czuje zagrożenie, czego skutkiem jest niestosowanie się do zaleceń, np. nieprzyjmowanie leków. Pacjent nieświadomy zaczyna poszukiwać informacji o własnej chorobie, i to staje się często błędnym obrazem jego przypadku [9].
Korzyści wypływające z informowania pacjenta są ogromne np. chorzy informowani o wystąpieniu dolegliwości bólowych po zabiegu operacyjnym o wiele łatwiej znosili ból, a także nie korzystali z tak dużej ilości środków przeciwbólowych jak pacjenci, którzy nie zostali o tym poinformowani [9].
Następnym elementem w informowaniu pacjentów jest dostosowanie ilości przekazywanych informacji w zależności od osoby. Indywidualne oczekiwania pacjent stanowią ryzyko, że zarówno zbyt ogólnikowe, jak i zbyt szczegółowe informacje mogą wzbudzić silny niepokój. Takie wnioski przedstawiła Susan Miller po przeprowadzeniu badań na temat koncepcji przetwarzania informacji w sytuacjach zagrożenia. Podzieliła ona odbiór informacji na dwa odrębne style:
- Czujne obserwowanie- polegające na kierowaniu uwagi na źródło zagrożenia, poszukiwaniu, gromadzeniu i wykorzystaniu informacji
- Wytłumaczenie ostrzeżeń – polegające na unikaniu szczegółowych informacji o zagrożeniu, a także na takie manipulowaniu nimi, aby subiektywnie stres był odbierany mniej intensywnie. [9]
Przekaz informacji ma szczególne znaczenie, gdy informacja dotyczy niepomyślnego rokowania. W tej sytuacji należy kierować się zasadą stopniowego przekazywania informacji, czyli nie wszystko na raz. Lekarz, który informuje pacjentów musi jednak zwrócić uwagę, jakie jest zapotrzebowanie pacjenta na informacje, ponieważ jeśli zostaną zadane pytania, to należy na nie odpowiedzieć a nie pozostawiać w niepewności. To wszystko zapewnia adaptacje chorego do sytuacji. Niestety zadajemy sobie pytanie jak rozpoznać, któremu pacjentowi, daną ilość informacji możemy przekazać. W literaturze spotykamy się z tzw. strzałem ostrzegawczym. Polega on na tym, sygnalizujemy choremu jego stan, np.” obawiam się, że sytuacja jest poważniejsza niż przypuszczałem”. Następnie w zależności od reakcji pacjenta dopasowujemy odpowiedzi. Należy go pilnie obserwować, aby w każdym momencie wiedzieć, czy informacje przez nas przekazane nie przerastają pacjenta. Po tym fakcie, trzeba również zadbać, aby nie zostawiać pacjenta samemu sobie, a zapewnić mu kontakt z kimś bliskim, z kim będzie mógł o tym porozmawiać [10].
Podsumowanie
Psychologiczne czynniki, które wpływają na relacje personel medyczny- pacjent są bardzo szerokie i maja znaczący wpływ na efekty leczenia. Złe zastosowanie metod w relacjach bardzo szybko może spowodować pogorszenie się stanu chorobowego pacjenta. Przedstawienie modeli pozwoliło na zobrazowanie różnorodności zagadnień i wielości czynników mających decydujący wpływ na pacjenta i determinują zależności między chorym a poszczególnymi członkami zespołu interdyscyplinarnego.
Kluczową rolę odgrywa komunikacja i ilość przekazywanych informacji oraz ich jakość. W tekście zostały przedstawione różne aspekty badań nad czynnikami, które mają lub mogą mieć wpływ na relacje pomiędzy personelem medycznym a pacjentem. Z badań tych wynika, że czynniki psychologiczne w procesie chorobowym odgrywają bardzo ważną rolę zarówno dla pacjenta (np. świadomość tego, co się z nim dzieje, a przez to szybszy powrót do zdrowia), jak i personelu medycznego (zadowolenie z efektów wykonywanej pracy).
Bibliografia
- Ostrowska A.: Relacje pacjent lekarz – nowa jakość. Promocja zdrowia. Nauki społeczne i medycyna, 2001, 21, 109-121.
- Taranowicz I., Majchrowska A., Kawczyńska Butrym,: Elementy socjologii dla pielęgniarek, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2000 , 167-176.
- Kuczyńska A.: Modele kontakt lekarza i pacjenta, w: G. Dolińska – Zygmunt (red.) Podstawy psychologii zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 2001.
- Bishop G.D.: Psychologia zdrowia. Zintegrowany umysł i ciało, Wydawnictwo Astrum, Wrocław , 2000.
- Gordon T.: Pacjent jako partner, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 1999
- Gawroń M.: Empatia i jej znaczenie w relacji lekarz – pacjent. w: G. Dolińska – Zygmunt (red.) Podstawy psychologii zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 2001.
- Hebanowski M., Kliszcz J., Trzeciak B.: Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 1994.
- Czubalski K., Zachara A., Łempicka- Jstrzębska M.: Wyniki wstępnych badań postaw, opinii i zachowań lekarzy dotyczących informowania chorych na nowotwory złośliwe o ich rozpoznaniu, Nowotwory, 1992, 42, 261-268.
- Makowska H.: Informowanie pacjenta przez lekarza. Czy ludzie chorzy chcą wiedzieć wszystko co im zagraża? w: G. Dolińska – Zygmunt (red.) Podstawy psychologii zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 2001. .
- De Walden- Gałuszko K,: Problemy komunikacji, Psychoonkologia (red. K. De Walden – Gałuszko )Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków, 2000.
Opublikowano: 2008-11-11