W artykule przedstawiono koncepcję atypowych objawów depresji występujących u mężczyzn. Ważnym źródłem tej koncepcji były doświadczenia wyniesione z programu diagnozowania i leczenia depresji wprowadzonego na Gotlandii (Szwecja) w latach 80. ubiegłego stulecia. Program, skierowany do lekarzy rodzinnych, zmniejszył liczbę zachowań samobójczych wśród kobiet, ale nie wśród mężczyzn. Przyjęto, że jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy może być odmienny obraz depresji u obu płci. Różnice między płciami mogą odpowiadać za to, że depresja u mężczyzn znacznie częściej niż u kobiet pozostaje nierozpoznana i nieleczona, co prowadzi do zwiększenia liczby samobójstw. Wśród dominujących objawów depresji u mężczyzn wyróżniono wzrost impulsywności i zachowań agresywnych, nadużywanie substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki, nikotyna), podejmowanie zachowań ryzykownych (jazda samochodem pod wpływem alkoholu, przypadkowe kontakty seksualne) oraz tłumienie emocji.

Jako przyczyna występowania atypowej depresji u mężczyzn najczęściej wymieniane jest rygorystyczne podporządkowywanie się tradycyjnym męskim normom kulturowym. Normy te dotyczą odporności, wytrzymałości, konkurowania, opanowania i tłumienia uczuć oraz konieczności zapewnienia bytu rodzinie. W pracy omówiono najbardziej znane metody badania męskiej depresji - Gotland Male Depression Scale (GMDS) Rutza, Male Depression Risk Scale (MDRS-22) Rice'a i współpracowników oraz Masculine Depression Scale (MDS) Magovcevic i Addisa - a także przedstawiono wyniki badań prowadzonych z użyciem wspomnianych metod. Artykuł kończą refleksje dotyczące dalszych kierunków badań nad problemem męskiej depresji i opis kontrowersji związanych z omawianą koncepcją.

Wstęp

Zainteresowanie problematyką objawów atypowej depresji u mężczyzn istnieje dopiero od końca XX wieku i wynika przede wszystkim ze znaczących różnic międzypłciowych w odniesieniu do diagnozowania tego zaburzenia oraz wskaźników prób samobójczych zakończonych śmiercią. Od wielu lat wiadomo bowiem, że depresję diagnozuje się dużo częściej u kobiet niż u mężczyzn, podczas gdy wskaźnik dokonanych samobójstw wykazuje prawidłowość odwrotną (Centers for Disease Control and Prevention, 2015; Nolen- Hoeksema, 2001; Rutz, 1999; Rutz i Rihmer, 2007). Liczne analizy wskazują, że mężczyźni umierają w wyniku podjętych prób samobójczych 3-10 razy częściej niż kobiety; prawidłowość ta zauważalna jest we wszystkich grupach wiekowych, a w niektórych krajach, takich jak Węgry, Litwa, Łotwa i Białoruś, przewaga śmierci w wyniku próby samobójczej jest u mężczyzn szczególnie znacząca (Blisker i White, 2011; Sher, 2015).

Wśród prób tłumaczenia tej rozbieżności pojawia się hipoteza, zgodnie z którą depresja u mężczyzn ma odmienny niż u kobiet obraz kliniczny. W obrazie tym występuje więcej objawów nieswoistych, słabiej zauważalnych dla otoczenia i trudniejszych do zdiagnozowania. Ponadto objawy te są mocno powiązane z normami społecznymi i rolami tradycyjnie przypisywanymi mężczyznom.

Koncepcja męskiej depresji i jej determinanty

Jednym ze źródeł koncepcji atypowej depresji występującej u mężczyzn są wnioski z programu diagnozowania i leczenia depresji wprowadzonego na Gotlandii (Szwecja) w latach 80. ubiegłego stulecia. Na wyspie tej wraz z pojawieniem się niekorzystnych zmian społecznych (przede wszystkim większego bezrobocia, migracji i spadku poziomu życia) zauważono wzrost zachowań samobójczych, absencji w pracy, hospitalizacji psychiatrycznych, a także używania leków uspokajających. W związku z tym Szwedzki Komitet ds. Zapobiegania i Leczenia Depresji (Swedish Committee for the Prevention and Treatment of Depression - PTD) zorganizował program szkoleniowy dotyczący wczesnego diagnozowania i leczenia depresji, przeznaczony dla wszystkich lekarzy pierwszego kontaktu pracujących na wyspie. Realizacja programu odwołującego się do typowych objawów depresji doprowadziła do znaczących sukcesów - częstotliwość samobójstw istotnie spadła, podobnie jak długość absencji w pracy z powodu depresji. Ponadto wzrosła liczba przepisywanych leków antydepresyjnych, a spadła intensywność używania leków nasennych i uspokajających.

Wyniki programu dostarczyły dowodów na to, że wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie depresji są ważnymi sposobami zapobiegania samobójstwom - gdy program został przerwany, liczba samobójstw ponownie wzrosła. Szczegółowa analiza rezultatów wskazała jednak, iż znaczące zmiany w omawianym obszarze wystąpiły głównie u kobiet; zachowania samobójcze mężczyzn się nie zmieniły i były równie drastyczne jak poprzednio. Ponadto znaczna część mężczyzn, którzy popełnili samobójstwo w czasie realizacji programu, nie korzystała z żadnej pomocy medycznej, choć wielu z nich było znanych policji i opiece społecznej (z powodu ekscesów alkoholowych, zachowań agresywnych czy przemocy domowej).

Podobne rezultaty otrzymano w latach 90. - w kolejnym programie edukacyjnym przeznaczonym dla lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej na Gotlandii. Także ten program doprowadził do spadku liczby samobójstw, głównie u kobiet. Analizując uzyskane wyniki, badacze doszli do wniosku, iż mogą za nie odpowiadać różnice objawów w męskim i żeńskim zespole depresyjnym, co prowadzi do trudności w diagnozowaniu i leczeniu (Rutz et al., 1995, 1997). Do podobnych wniosków doszli badacze amerykańscy. W jednej z ważnych i szeroko cytowanych prac poświęconych tej tematyce Cochran i Rabinowitz (2003) zwracają uwagę, że depresja u mężczyzn znacznie częściej niż u kobiet pozostaje nierozpoznana i nieleczona, co może być przyczyną zwiększonej liczby samobójstw.

Informacji o różnicach między mężczyznami a kobietami w odniesieniu do objawów depresji i zachowań samobójczych dostarczają również wyniki badań porównawczych. Badania te wskazują, że skłonność do dziedziczenia zachorowania na dużą depresję jest istotnie (42% vs 29%) wyższa u kobiet w porównaniu z mężczyznami (Kendler et al., 2006). Kobiety wśród przyczyn depresji częściej wymieniają problemy i konflikty interpersonalne, podczas gdy mężczyźni - problemy zawodowe i prawne (Addis i Mahalik, 2003). Różnice między płciami związane są też z samym przeżywaniem depresji - u kobiet notuje się większą liczbę objawów internalizacyjnych, z kolei u mężczyzn przeważają symptomy eksternalizacyjne (Genuchi i Mitsunaga, 2015). Różnice obejmują także współwystępujące z depresją objawy hipochondryczne, które częściej pojawiają się u kobiet (m.in. Silverstein, 2002).

W odniesieniu do zachowań samobójczych różnice między płciami dotyczą nie tylko rozpowszechnienia. Jedynie u mężczyzn wykazano ujemny związek wysokości dochodu per capita z zachowaniami samobójczymi (Sher, 2006). Mężczyźni znacząco częściej niż kobiety popełniają samobójstwa, będąc pod wpływem alkoholu i narkotyków, silniejszy jest również u nich związek między nadużywaniem i uzależnieniem od substancji psychoaktywnych a zachowaniami i tendencjami suicydalnymi (m.in. Payne et al., 2008). Ponadto mężczyźni przed dokonaniem samobójstwa istotnie rzadziej poszukują pomocy w placówkach zajmujących się zdrowiem psychicznym, rzadziej też zgłaszają się do profesjonalistów z powodu depresji (Addis, 2008; Luoma et al., 2002).

Na występowanie specyficznej męskiej depresji mogą też wskazywać wypowiedzi samych pacjentów, którzy próbowali popełnić samobójstwo. Przykładowo Cleary (2012) przeprowadziła w szpitalach psychiatrycznych pogłębione wywiady z 52 młodymi mężczyznami mającymi za sobą poważną próbę samobójczą. Mężczyźni ci zgodnie mówili, iż przed podjęciem decyzji o pozbawieniu się życia przez dłuższy lub krótszy czas doświadczali bardzo wysokiego poziomu emocjonalnego cierpienia (bólu), którego jednak nie ujawniali otoczeniu; nie potrafili także dokładnie zidentyfikować swoich objawów ani nie szukali pomocy. Aby poradzić sobie z odczuwanym bólem psychicznym, badani wykorzystywali najczęściej alkohol lub narkotyki, co jeszcze pogarszało ich stan, aż w końcu doprowadzało do sytuacji, w której śmierć wydawała się jedynym wyjściem. Taki sposób reagowania na psychiczne cierpienie jest zdecydowanie bardziej typowy dla mężczyzn.

Na końcu tego porównania warto zauważyć, że depresja u kobiet znacznie częściej jest przedmiotem badań naukowych niż depresja u mężczyzn - analiza baz danych wskazuje na stosunek 2:1 lub 3:1 (Addis, 2008). Ponadto w większości dotychczasowych publikacji, w których porównywano depresję u kobiet i mężczyzn, próbowano odpowiedzieć na pytanie, dlaczego to kobiety chorują częściej, z pominięciem możliwych międzypłciowych różnic w objawach.

Objawy atypowej depresji u mężczyzn i narzędzia jej badania

Jak więc można opisać objawy depresji u mężczyzn? Zdaniem badaczy tej problematyki w obrazie klinicznym męskiej depresji w znacznie większym stopniu niż u kobiet występują: agresywność, wybuchy złości, nadużywanie substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki, nikotyna) i podejmowanie zachowań ryzykownych (nadmierne zaangażowanie w pracę, nadaktywność fizyczna, ryzykowna jazda samochodem, ryzykowne kontakty seksualne). Wśród dominujących objawów mogą się też pojawić: znaczny spadek odporności na stres, wypalenie zawodowe, subiektywne poczucie stałej presji i napięcia, wycofanie z relacji rodzinnych i przyjacielskich oraz niewystępujące wcześniej (albo występujące w znacznie mniejszym stopniu) problemy z kontrolą impulsów. Z kolei istotnie rzadziej niż u kobiet obserwuje się u mężczyzn odczuwanie i sygnalizowanie smutku, poczucia winy, bezradności i beznadziejności.

Mężczyźni depresyjni mogą znacznie silniej niż wcześniej tłumić wszelkie - zwłaszcza przykre - emocje oraz cierpieć na nieokreślone dolegliwości somatyczne (m.in. Magovcevic i Addis, 2008; Martin et al., 2013; Rice et al., 2013; Rutz et al., 1997; Sher, 2006; Walinder i Rutz, 2001; Winkler et al., 2005). Oczywiście objawy te nie występują u wszystkich depresyjnych mężczyzn - można wśród nich znaleźć osoby cierpiące na depresję z dominacją objawów typowych oraz takie, u których spotyka się objawy zarówno typowe, jak i atypowe (por. Martin et al., 2013).

Taka konceptualizacja męskiej depresji pociągnęła za sobą próby jej badania, a co za tym idzie - stworzenia odpowiednich metod diagnostycznych. Najbardziej znanym narzędziem jest Gotland Male Depression Scale (GMDS) Rutza (Rutz, 1999; Rutz et al., 1995). Skala ta składa się z 13 twierdzeń opisujących objawy depresji pojawiające się u badanego w ciągu ostatniego miesiąca. Pozycje dotyczą zarówno typowych objawów depresji, takich jak odczuwanie niepokoju, problemy ze snem, zmęczenie, trudności z podejmowaniem decyzji, tendencje do użalania się nad sobą, jak i symptomów atypowych, takich jak odczuwanie nadmiernego stresu, wypalenia i frustracji, trudności z panowaniem nad sobą, nadużywanie alkoholu i leków, zwiększenie aktywności przez nadmierną pracę i (lub) wysiłek fizyczny, a także zmiany dotychczasowego funkcjonowania zauważane przez osobę badaną i jej bliskich. Jedna pozycja odnosi się do występowania w rodzinie tendencji do odczuwania przygnębienia lub depresji oraz podejmowania prób samobójczych i niebezpiecznych zachowań.

Skala, charakteryzująca się dobrymi właściwościami psychometrycznymi, została zaadaptowana w kilku krajach, m.in. we Włoszech, Chinach, Islandii. Również polska adaptacja, dokonana przez Chodkiewicza, wskazuje na dobre właściwości psychometryczne skali (por. Rol i Chodkiewicz, 2015).

Kolejną metodą jest Male Depression Risk Scale (MDRS-22) autorstwa Rice'a i wsp. (2013). Skala ta, zawierająca 40 pozycji testowych, składa się z 6 podskal - oceniających poziom tłumienia emocji, zażywania narkotyków, nadużywania alkoholu, przejawów gniewu i agresji, odczuwania objawów somatycznych (np. nieokreślone bóle, bóle głowy, brzucha) i podejmowania zachowań ryzykownych (np. jazda samochodem pod wpływem alkoholu, przypadkowe kontakty seksualne). Jak podają autorzy, właściwości psychometryczne narzędzia są w pełni zadowalające.

Ostatnią wartą wspomnienia metodą jest Masculine Depression Scale (MDS) Magovcevic i Addisa (2008). W skali, składającej się z 44 pozycji testowych, wyodrębniono dwa czynniki - internalizację i eksternalizację. Pytania w ramach pierwszego czynnika dotyczą m.in. odczuwania napięcia, izolacji społecznej, tłumienia emocji i występowania dolegliwości somatycznych. Z kolei podskala eksternalizacji zawiera pozycje związane m.in. z zachowaniami agresywnymi, spożywaniem alkoholu i narkotyków oraz nadaktywnością seksualną. Skala charakteryzuje się dobrymi właściwościami psychometrycznymi.

Geneza męskiej depresji

Jako przyczyna występowania atypowej depresji u mężczyzn, poza czynnikami hormonalnymi (np. poziomem testosteronu), najczęściej wymieniane jest rygorystyczne podporządkowywanie się tradycyjnym normom kulturowymi i społecznym. Normy te w odniesieniu do mężczyzn dotyczą niezależności, waleczności, konkurowania, wytrzymałości psychicznej i fizycznej (także na ból), opanowania i tłumienia uczuć oraz unikania wszystkiego, co "kobiece" (m.in. Cohran i Rabinowitz, 2003; Magovcevic i Addis, 2008; Rice et al., 2013; Sher, 2015). Niektórzy autorzy do wspomnianych norm zaliczają też konieczność podejmowania ryzyka, agresywność, liczne kontakty i podboje seksualne, dominację nad kobietami, wyraźną i manifestowaną niechęć do homoseksualistów, samodzielność, przywiązanie do pracy oraz zdobywanie i utrzymanie statusu społecznego (Mahalik et al., 2003; Thompson et al., 1992).

Związki przestrzegania norm męskich z atypowymi objawami depresji mogą być wielorakie - jeśli np. klasyczne objawy depresji (smutek, płaczliwość) postrzegane są jako niemęskie przejawy słabości, pojawia się tendencja do ich tłumienia, ukrywania przed otoczeniem lub łagodzenia środkami psychoaktywnymi (Addis, 2008; Magovcevic i Addis, 2008; Möller-Leimkühler et al., 2009). Związki mogą też obejmować zdolność wykrywania u siebie objawów depresji - wykazano na przykład, że mężczyźni ściśle przestrzegający normy dotyczącej konieczności panowania nad emocjami mają większe trudności zarówno z rozpoznawaniem własnego obniżenia nastroju, jak i świadomego odczuwania żalu i smutku (m.in. Levant et al., 2003). Ponadto osoby, które uważają, że "z problemami należy radzić sobie samemu", dużo później (o ile w ogóle) proszą o pomoc otoczenie, co może znacząco pogorszyć sytuację osobistą, rodzinną i finansową chorego, wydłużyć czas terapii oraz zwiększyć ryzyko samobójstwa (Addis, 2008).

Zwolennicy koncepcji mówiącej o związku "atypowa depresja - socjalizacja" w zakresie męskich norm powołują się także na następującą prawidłowość: w przypadku dzieci liczba zachorowań na depresję jest u obu płci taka sama, a nawet notuje się niewielką przewagę depresji u chłopców. Ów trend ulega drastycznej zmianie w okresie dojrzewania, wraz z podejmowaniem prób zachowań adekwatnych dla własnej płci. Zmiana ta utrzymuje się przez kolejne 35-40 lat (Cyranowski et al., 2000). Dopiero w okresie dojrzewania uwidacznia się u chłopców wyraźna zależność między zachowaniami agresywnymi i samobójczymi (Vannatta, 1997).

Wspomniane zależności próbowano potwierdzać także w badaniach, jednak ich liczba jest stosunkowo niewielka. Okazało się, że wynik w teście mierzącym ryzyko zachorowania na męską depresję (MDRS) korelował dodatnio z konformizmem wobec wspomnianych wyżej norm, mierzonym za pomocą Conformity to Masculine Norms Inventory (CMNI) Mahalika i wsp. Szczególnie silne związki zanotowano między wiernością typowym męskim normom kulturowym a zachowaniami ryzykownymi oraz przejawami gniewu i agresji (Rice et al., 2013). Podobnie Magovcevic i Addis (2008) wykazali dodatnie związki między podskalą "eksternalizacja" (MDS) a wynikami w skalach dotyczących wyznawania i przestrzegania wyżej wymienionych "męskich" norm (mierzonych dwiema niezależnymi metodami - CMNI oraz Male Role Norms Scale, MRNS, Thompsona i Plecka). Co ważne, we wspomnianym badaniu nie wykazano podobnych zależności w odniesieniu do skali Becka (Beck Depression Inventory - BDI), mierzącej klasyczne objawy depresji; wszystkie korelacje były nieistotne statystycznie. Z kolei w innym badaniu, w którym użyto tej samej metody, odnotowano istotne różnice między kobietami a mężczyznami w obrębie podskali "eksternalizacja" - u mężczyzn wyniki były znacząco wyższe (Genuchi i Mitsunaga, 2015).

Wspomniana zależność prowadzi także do wniosków terapeutycznych. W jednej z ostatnio opublikowanych prac na temat poznawczo-behawioralnej terapii depresji u mężczyzn postuluje się podjęcie pracy z przekonaniami dotyczącymi stereotypowych ról i zachowań męskich. Zdaniem autora może to zarówno poprawić relację terapeutyczną (pacjenci w mniejszym stopniu będą ukrywali objawy, nie będą się ich wstydzili), jak i zmniejszyć ryzyko nawrotu depresji (Spendelow, 2015).

Profilaktyka, kontrowersje i dalsze kierunki badań

Zwrócenie uwagi na atypowe - głównie eksternalizacyjne - objawy depresji u mężczyzn było przesłanką do zainicjowania w roku 2003 przez amerykański National Institute of Mental Health (NIMH) szeroko zakrojonej kampanii "Real Men. Real Depression". Inicjatorzy kampanii postawili sobie dwa cele: podniesienie świadomości społecznej odnośnie do objawów i leczenia depresji u mężczyzn oraz pogłębienie wiedzy lekarzy rodzinnych dotyczącej wspomnianego problemu, a także jego diagnozowania i leczenia. Kampania polegała na emisji filmów, specjalnych programów informacyjnych w radiu i telewizji, wydawaniu broszur oraz prowadzeniu strony internetowej. Informowano m.in. o przebiegu i objawach depresji u mężczyzn w różnym wieku oraz plusach i minusach podjęcia psychoterapii i farmakoterapii. Zainteresowanie problematyką było ogromne i znacznie przewyższyło oczekiwania (m.in. Rochlen et al., 2005).

Kończąc rozważania dotyczące depresji u mężczyzn, musimy zwrócić uwagę na ograniczenia i kontrowersje związane z omawianą koncepcją. W literaturze można bowiem spotkać znaczące różnice w jej ocenie. Przykładowo w książce I Don't Want to Talk About It: Overcoming the Secret Legacy of Male Depression Real (1997, za: Addis, 2008) autor wysuwa tezę, że to właśnie nierozpoznana i nieleczona depresja może być głównym motorem takich typowo męskich problemów, jak alkoholizm, zaburzenia seksualne, niektóre choroby somatyczne, stosowanie przemocy domowej i załamanie się kariery zawodowej. Addis (2008) poddaje jednak koncepcję męskiej depresji krytyce: uważa, że koncepcja ta opiera się na dychotomicznym podziale "męska - kobieca depresja", bez uwzględnienia możliwych stanów pośrednich. Autor podkreśla, że koncepcję weryfikowano głównie na podstawie badań osób zdrowych (często studentów), a nie chorych z rozpoznaną depresją. Wiele uwag dotyczy narzędzi diagnostycznych, szczególnie ich trafności. Addis sądzi wreszcie, że badanie atypowych objawów wszelkich zaburzeń stwarza duże trudności metodologiczne i merytoryczne, dotyczące zwłaszcza różnicowania zaburzeń - i należy to odnieść również do męskiej depresji (Addis, 2008).

Ponadto w literaturze przedmiotu można spotkać badania wskazujące na brak różnic między mężczyznami i kobietami w obrębie objawów depresji uważanych za typowo męskie (Möller-Leimkühler i Yücel, 2010; por. też Martin et al., 2013). Istotne jest także zwrócenie uwagi, iż opisane objawy eksternalizacyjne niekoniecznie muszą świadczyć o występowaniu depresji, lecz mogą być skutkiem innych zaburzeń, w tym uzależnienia od alkoholu.

Z powyższych przyczyn Möller-Leimkühler i wsp. (2009) oraz Addis (2008) stwierdzają, że potrzebne są kolejne, pogłębione studia tematu męskiej depresji, uwzględniające m.in. różne grupy wiekowe i etniczne, osoby zdrowie i chore, a także możliwość współwystępowania zaburzeń (m.in. zaburzeń osobowości, pierwotnych uzależnień i ADHD). Wspomniani autorzy zgadzają się jednak, że depresyjni mężczyźni rzadziej niż kobiety szukają pomocy i częściej stosują dysfunkcjonalne wzorce radzenia sobie ze stresem, a diagnostyka koncentruje się w większym stopniu na objawach typowych dla kobiet. Temat ten jest więc bez wątpienia wart dalszych poszukiwań.

---

Autorzy pracują w Zakładzie Psychologii Zdrowia Instytutu Psychologii Uniwersytetu Łódzkiego.

Artykuł opublikowano w czasopiśmie Psychiatria i Psychologia Kliniczna nr 1/2016, (vol. 16) str. 33-37. Skopiowano na stronę portalu Psychologia.net.pl za zgodą Redakcji.

Oświadczenie ws. konfliktu interesów: Autorzy nie zgłaszają żadnych finansowych ani osobistych powiązań z innymi osobami lub organizacjami, które mogłyby negatywnie wpłynąć na treść publikacji oraz rościć sobie prawo do tej publikacji.

---

Bibliografia

• Addis ME: Gender and depression in men. Clin Psychol Sci Prac 2008; 15: 153-168.
  
• Addis ME, Mahalik JR: Men, masculinity, and the contexts of help seeking. Am Psychol 2003; 58: 5-14.
  
• Blisker D, White J: The silent epidemic of male suicide. B C Med J 2011; 53: 529-534.
  
• Centers for Disease Control and Prevention: Suicide: Facts at a Glance. Available from: http://www.cdc.gov/violenceprevention/pdf/Suicide-DataSheet-a.pdf [Accessed 20 December 2015].
  
• Cleary A: Suicidal action, emotional expression, and the performance of masculinities. Soc Sci Med 2012; 74: 498-505.
  
• Cochran SV, Rabinowitz FE: Gender-sensitive recommendations for assessment and treatment of depression in men. Prof Psychol Res Pr 2003; 34: 132-140.
  
• Cyranowski JM, Frank E, Young E et al.: Adolescent onset of the gender difference in lifetime rates of major depression: a theoretical model. Arch Gen Psychiatry 2000; 57: 21-27.
  
• Genuchi MC, Mitsunaga LK: Sex differences in masculine depression: externalizing symptoms as a primary feature of depression in men. J Mens Stud 2015; 23: 243-251.
  
• Kendler KS, Gatz M, Gardner CO et al.: A Swedish national twin study of lifetime major depression. Am J Psychiatry 2006; 163: 109-114.
  
• Levant RF, Richmond K, Majors RG et al.: A multicultural investigation of masculinity ideology and alexithymia. Psychol Men Masc 2003; 4: 91-99.
  
• Luoma JB, Martin CE, Pearson JL: Contact with mental health and primary care providers before suicide: a review of the evidence. Am J Psychiatry 2002; 159: 909-916.
  
• Magovcevic M, Addis ME: The Masculine Depression Scale: development and psychometric evaluation. Psychol Men Masc 2008; 9: 117-132.
  
• Mahalik JR, Locke BD, Ludlow LH et al.: Development of the conformity to masculine norms inventory. Psychol Men Masc 2003; 4: 3-25.
  
• Martin LA, Neighbors HW, Griffith DM: The experience of symptoms of depression in men vs women: analysis of the National Comorbidity Survey Replication. JAMA Psychiatry 2013; 70: 1100-1106.
  
• Möller-Leimkühler AM, Yücel M: Male depression in females? J Affect Disord 2010; 121: 22-29.
  
• Möller-Leimkühler AM, Paulus NC, Heller J: Male Depression bei jungen Männern. Blickpunkt der Mann 2009; 7: 15-20.
  
• Nolen-Hoeksema S: Gender differences in depression. Curr Dir Psychol Sci 2001; 10: 173-176.
  
• Payne S, Swami V, Stanistreet DL: The social construction of gender and its influence on suicide: a review of the literature. J Mens Health 2008; 5: 23-35.
  
• Rice SM, Fallon BJ, Aucote HM et al.: Development and preliminary validation of the Male Depression Risk Scale: furthering the assessment of depression in men. J Affect Disord 2013; 151: 950-958.
  
• Rochlen AB, Whilde MR, Hoyer WD: The Real Men. Real Depression: overview, theoretical implications, and research considerations. Psychol Men Masc 2005; 6: 186-194.
  
• Rol P, Chodkiewicz J: Objawy atypowej depresji u mężczyzn
  uzależnionych od alkoholu - rola agresywności, impulsywności i bólu psychicznego. Postępy Psychiatr Neurol 2015; 24: 199-207.
  
• Rutz W: Improvement of care for people suffering from depression: the need for comprehensive education. Int Clin Psychopharmacol 1999; 14 Suppl 3: S27-S33.
  
• Rutz W, Rihmer Z: Suicidality in men - practical issues, challenges, solutions. J Mens Health Gend 2007; 4: 393-401.
  
• Rutz W, von Knorring L, Pihlgren H et al.: An educational project on depression and its consequences: is the frequency of major depression among Swedish men underrated, resulting in high suicidality? Primary Care Psychiatry 1995; 1: 59-63.
  
• Rutz W, W?linder J, Von Knorring L et al.: Prevention of depression and suicide by education and medication: impact on male suicidality. An update from the Gotland study. Int J Psychiatry Clin Pract 1997; 1: 39-46.
  
• Sher L: Per capita income is related to suicide rates in men but not in women. J Mens Health Gend 2006; 3: 39-42.
  
• Sher L: Suicide in men. J Clin Psychiatry 2015; 76: e371-e372.
  
• Silverstein B: Gender differences in the prevalence of somatic versus pure depression: a replication. Am J Psychiatry 2002; 159: 1051-1052.
  
• Spendelow JS: Cognitive-behavioral treatment of depression in men: tailoring treatment and directions for future research. Am J Mens Health 2015; 9: 94-102.
  
• Thompson EH Jr, Pleck JH, Ferrera DL: Men and masculinities: scales for masculinity ideology and masculinity-related constructs. Sex Roles 1992; 27: 573-607.
  
• Vannatta RA: Adolescent gender differences in suicide-related behaviors. Journal of Youth and Adolescence 1997; 26: 559-568.
  
• Walinder J, Rutz W: Male depression and suicide. Int Clin Psychopharmacol 2001; 16: S21-S24.
  
• Winkler D, Pjrek E, Kasper S: Anger attacks in depression - evidence for a male depressive syndrome. Psychother Psychosom 2005; 74: 303-307.

---

Opublikowano: 2017-07-28

Oceń artykuł:
1
2
3
4
5
6

Ten artykuł nie ma jeszcze żadnych komentarzy. Skomentuj artykuł